James Watson, die op 97-jarige leeftijd stierf, was een briljante maar controversiële wetenschapper wiens baanbrekende werk op het gebied van DNA hem een Nobelprijs opleverde en ons begrip van het leven zelf voor altijd veranderde. Zijn carrière werd gekenmerkt door buitengewone wetenschappelijke prestaties en voortdurende botsingen met collega’s, aangewakkerd door zijn scherpe intellect, meedogenloze ambitie en vaak schurende persoonlijkheid.
In 1953 onthulde Watson samen met Francis Crick de dubbele helixstructuur van DNA – het molecuul dat genetische informatie draagt in bijna alle levende organismen. Deze openbaring was niet zomaar een ontdekking; het belichtte hoe overerving op het meest fundamentele niveau werkt, en onthulde dat het leven zelf verklaard kon worden door scheikunde en natuurkunde. De impact weergalmde op talloze gebieden: geneeskunde, archeologie, natuurbehoud, evolutionaire biologie – zelfs de industrie onderging dankzij dit inzicht een technologische revolutie tijdens de levens van Watson en Crick.
Hun gedenkwaardige doorbraak kwam na jaren van toegewijd onderzoek in het Cavendish Laboratory van de Universiteit van Cambridge. Watson, een Amerikaans wonderkind dat van de Universiteit van Indiana was gekomen met de brandende overtuiging dat DNA de sleutel tot erfelijkheid bevatte, ontmoette zijn ideale partner in Crick, een volwassen Engelsman met aanvullende expertise op het gebied van röntgendiffractieanalyse.
Hun partnerschap was gebaseerd op intellectuele synergie, gevoed door vele uren besteed aan het bouwen van fysieke modellen van DNA met behulp van gegevens verkregen uit röntgendiffractiebeelden gemaakt door het team van Maurice Wilkins. Ondanks aanvankelijke scepsis binnen de wetenschappelijke gemeenschap, die geloofde dat genen op eiwitten waren gebaseerd, vervolgden Watson en Crick dapper hun vermoeden en stelden uiteindelijk voor dat het molecuul een verwrongen ladder was met gepaarde chemische basen (adenine-thymine, guanine-cytosine) die sporten vormden – een structuur die perfect geschikt is voor het repliceren van genetische informatie.
Hun baanbrekende artikel, gepubliceerd in Nature in 1953, bevatte de beroemde, ingetogen maar diepgaande observatie: “Het is niet aan onze aandacht ontsnapt dat de specifieke koppeling die we hebben gepostuleerd onmiddellijk een mogelijk kopieermechanisme voor het genetische materiaal suggereert.” Dit ‘kopieermechanisme’ werd de basis van de moderne moleculaire biologie en maakte de weg vrij voor het begrijpen van processen zoals DNA-replicatie en eiwitsynthese.
Hun ontdekking leverde hen, samen met Wilkins, de Nobelprijs voor de Fysiologie of Geneeskunde op in 1962. Watsons memoires ‘The Double Helix’, gepubliceerd in 1968, bood een dramatisch en vaak controversieel verslag uit de eerste hand van hun reis, gekenmerkt door een levendige weergave van wetenschappelijke rivaliteit en Watsons eigen onbezonnen zelfvertrouwen. Hij veroorzaakte ook nog meer controverse met zijn openhartige bekentenissen over hoe hij en Crick de cruciale röntgendiffractiegegevens van Rosalind Franklin gebruikten zonder haar rechtstreeks bij hun analyse te betrekken. Franklin, die tragisch jong stierf, kon niet delen in de erkenning van de Nobelprijs.
Gedurende zijn carrière combineerde Watson genialiteit met openhartigheid. Hij leidde de transformatie van Cold Spring Harbor Laboratory tot een toonaangevend onderzoeksinstituut en leidde later het Human Genome Project – een ambitieuze internationale poging om het volledige menselijke genoom in kaart te brengen.
Zijn inzet voor open toegang tot genetische gegevens weerhield individuele groepen ervan menselijke genen te patenteren en de voordelen ervan te monopoliseren, wat zijn geloof in wetenschappelijke samenwerking en algemeen nut benadrukte. Hij zorgde echter ook voor voortdurende controverses met botte uitspraken over onderwerpen variërend van intelligentie en ras tot sociaal beleid. Zijn bewering dat Afrikaanse bevolkingsgroepen een lagere intelligentie bezaten vanwege inherente genetische verschillen leidde tot wijdverbreide veroordeling en leidde uiteindelijk tot zijn ontslag bij Cold Spring Harbor Laboratory.
James Watson laat een complexe erfenis achter. Hij heeft onmiskenbaar een van de grootste mysteries van het leven ontsluierd, waardoor ons perspectief op onszelf en de wereld om ons heen voor altijd is veranderd. Toch overschaduwde zijn neiging tot grove opmerkingen en minachting voor sociale gevoeligheden veel van zijn wetenschappelijke prestaties en wierp een lange schaduw over zijn latere jaren.
